Verhalen

De Tweede Wereldoorlog

10 minuten

Op Paleis Het Loo zijn veel verwijzingen naar de oorlog te vinden.

Koningin Wilhelmina vertrekt

Op 3 september 1939 is de dreiging van een Duitse inval zo groot dat Koningin Wilhelmina besluit om met haar staf van Het Loo naar Den Haag te gaan. Ze neemt persoonlijke zaken uit haar werkkamer en toiletkamer mee. Zo blijven de spulletjes uit handen van de vijand: familieportretten, de inhoud van haar bureaus, een aantal gouden horloges en onderscheidingen. Ook wandtapijten, portretten en kunstvoorwerpen worden in veiligheid gebracht. De schilderijen van haar eigen hand, het vergulde borstbeeld van Willem de Zwijger uit haar werkkamer en de geschilderde behangsels van de Audiëntiezaal krijgen een plek in de kelder onder de (toen nog bestaande) keuken.

Werkkamer Wilhelmina
Salon met lege lijsten

Afscheid zonder emotie

In het voorjaar van 1940 keert koningin Wilhelmina nog één keer terug naar haar ‘geliefd Gelders thuis’, zoals zij Het Loo noemt. Dit doet ze om afscheid te nemen en instructies te geven voor het geval de Duitse troepen Nederland zullen binnenvallen. Later vertelt ze wat er die dag door haar heen gaat: ‘Ik heb bij dit afscheidsbezoek aan Het Loo alles, maar dan ook alles gedaan om geen enkele emotie te laten blijken en dat is me- uiteraard!- gelukt. Maar ik kan U niet zeggen hoe bewogen ik was toen ik de hekken uitreed. Ik herinner me nog wat ik dacht: er gaan jaren overheen voor je hier weer terugkomt en misschien is Het Loo dan een puinhoop.’ De conciërge van Het Loo legt de inrichting van de privévertrekken van de koninklijke familie met de camera vast. De foto’s laten zien hoe de lege schilderijlijsten het interieur van Het Loo een spookachtig beeld geven.

600 kilo kostbaarheden verstopt

Op 9 april 1941 neemt de Wehrmacht zijn intrek in de beide zijvleugels van Paleis Het Loo. Enkele dagen later wordt de lange laan voor het paleis gerenoveerd. Het noordelijke deel wordt beplant met nieuwe beukenbomen. Hitlers verjaardag wordt op Het Loo feestelijk gevierd met een diner en een concert. Na het vertrek van de Duitse troepen naar Rusland, grijpt het paleispersoneel de kans om nog meer kostbaarheden in veiligheid te brengen. Koperen en bronzen voorwerpen met een gezamenlijk gewicht van zo’n 600 kilo worden verstopt onder de vloer van de Kleine Eetzaal (de huidige Nieuwe Eetzaal).

Viering Hitler's verjaardag op 20 april
Biljartende soldaten

Herstellingsoord

In 1942 wordt Het Loo een herstellingsoord voor de Wehrmacht, die plannen opstelt voor grondige verbouwingen. Wanden tussen de salons in de paviljoens van het hoofdgebouw moeten doorbroken en de Rookzaal en de Wapenzaal (de huidige Kunstzaal) moeten verbouwd tot operatiezalen. Door de gematigde houding van Chef-Arzt Dr. Rüge kan de schade beperkt blijven tot een paar onbelangrijke aanpassingen. Ook zorgt Rüge ervoor dat de vertrekken van de koninklijke familie worden afgesloten en dat de opgeslagen behangsels van de Audiëntiezaal behouden blijven.

Van Het Loo naar de Vogezen

In november 1942 wordt de inventaris van de zilverkamer, een groot aantal meubelen, schilderijen, complete serviezen, klokken en sculpturen, overgebracht naar veiligere plaatsen: het jachthuis in Gortel, het Aardhuis en de paleizen Soestdijk en Noordeinde. Ondanks alle inspanningen blijven niet alle goederen van Het Loo gespaard voor de bezetters. Al in het vroege voorjaar van 1942 wordt een kasteel in de Vogezen, bestemd als herstellingsoord voor Duitse generaals, gedeeltelijk ingericht met interieurstukken van Het Loo, waaronder de stoelen uit de Werkkamer van de koningin. Ook worden meubelen, vloerkleden, ledikanten, schilderijen, spiegels en pendules per goederenwagon naar Berlijn overgebracht om er kantoren mee in te richten. Een zwarte Bechsteinvleugel krijgt een nieuwe functie in het militaire Kamp Waalsdorp in de duinen bij Den Haag.

Hellingbaan transport bedden naar schuilkelder. Nationaal Archief, Den Haag, foto: Charles Breijer, Anefo
Bezetting Bassecour

Van Audiëntiezaal naar Wehrmacht-eetzaal

Stafarts Rüges stelt de grotendeels leeggehaalde koninklijke vertrekken open voor gebruik. De Audiëntiezaal dient voortaan als eetzaal voor de Wehrmachtofficieren, die in aangrenzende ruimtes hun intrek nemen. In de vertrekken die nu weer teruggebracht zijn als de Kleercamer en het Cabinet van Mary II, huist de stafarts. In de Westvleugel worden massagekamers, medische baden en kamers voor lichtbehandeling ingericht. Ook zijn hier de kamers met bedden voor gewonde officieren. In de Oostvleugel staan 132 bedden voor de lagere manschappen. Langs de noordelijke buitenwand van de binnenplaats achter de oostelijke vleugels wordt een overdekte hellingbaan gebouwd om bij een eventueel luchtalarm de patiënten met bed en al zo snel mogelijk naar de schuilkelder te kunnen brengen.

Ontspanning op Het Loo

De Kunst- of Comediezaal in de westelijke vleugel wordt ook gebruikt als bioscoop. Filmvertoningen zorgen voor ontspanning voor de staf en de revaliderende soldaten. Er wordt een ‘Weensche Avond’ gehouden en de Reichhochschule für Musik uit Wenen voert werken uit van Schubert, Brahms en Mozart. Voor de lokale bevolking is er een tentoonstelling van Veluwse schilders.

Canadese tank voor Paleis Het Loo (1945). Foto Collectie M. de Ferrante
Overgave van de Duitse bezetter bij Het Loo (1945). Foto Collectie M. de Ferrante

Plaats van verzet

Niet alleen Duitse militairen werden op Het Loo verpleegd, na de Slag om Arnhem in september 1944 tot april 1945 werd ook een groot aantal Engelse krijgsgevangen voor medische zorg naar Het Loo overgebracht. Om ze te scheiden van de Duitse zieken werden de geallieerde gewonden in de voormalige vertrekken van de koninklijke familie en in de Audiëntiezaal verpleegd. Het Loo werd een plaats van verzet toen het paleispersoneel enkele Engelsen hielp te ontsnappen en op Het Loo plaats bood aan een veertigtal onderduikers. Rijkscommissaris Seyss-Inquart wist hier uiteraard niets van.

Hoofdkwartier Nederlandse Strijdkrachten

Op 17 april werd Apeldoorn bevrijd en twee dagen later vestigde prins Bernhard zich met zijn militaire staf op Het Loo, waardoor het paleis het hoofdkwartier werd van de Nederlandse Strijdkrachten. Overigens woonde de prins niet op Het Loo. Hij woonde in het Huis Spelderholt in Beekbergen. Op 2 augustus haalde prins Bernhard zijn vrouw en hun drie dochters op van het nabij Apeldoorn gelegen vliegveld Teuge. Op weg naar Paleis Soestdijk maakte het prinselijk gezin een tussenstop op Het Loo. Pas in de herfst van 1945 kon een begin gemaakt worden met de herinrichting van het paleis.

Interieur Paleis Het Loo na vertrek Duitse bezetter. Foto Paleis Het Loo
Armstoel beschadiging granaatscherf. Foto Paleis Het Loo

Terugkeer Watersnoodbijbel

Paleis Het Loo heeft de oorlog redelijk ongeschonden doorstaan. In het hoofdgebouw van het paleis hebben betimmeringen, vloeren en wandbespanningen schade opgelopen. De intensief gebruikte zijvleugels hebben het meest geleden. Het Stallencomplex wordt op 4 november 1944 ernstig beschadigd toen, bij een geallieerde aanval op het hoofdkwartier van de Waffen-SS, gevestigd in het in het noordelijke hoekpaviljoen, in vlammen opgaat. Na de bevrijding kan het grootste deel van de weggenomen inventaris teruggebracht worden naar Het Loo. Opmerkelijk is de terugkeer van de Watersnoodbijbel, de familiebijbel van de Oranjes die een vaste plaats heeft in de Kapel, maar die tijdens de oorlogsjaren in het Aardhuis is bewaard. Wegtrekkende Duitsers stelen de bijbel uit zijn schuilplaats, maar laten hem tijdens hun vlucht achter in de bossen bij Nieuw Milligen. Daar wordt de bijbel gevonden door rondtrekkende zigeuners, die hem bij Het Loo terugbezorgen.

Sporen Duitse bezetter bewust zichtbaar

In het voorjaar van 1946 keert koningin Wilhelmina terug naar haar paleis. Haar terugkeer naar Het Loo markeert zij door bij binnenkomst, in het zogenaamde Groene Kwartier aan de Koningslaan, om een sjoelbak te vragen. Uit protest tegen het gebruik van Het Loo door de Duitsers laat koningin Wilhelmina de roestplekken die een scheermes van een Duitse officier had achtergelaten op de marmeren vloer van haar badkamer, niet verwijderen. Ook de bekleding van de rugleuning van haar armstoel in de koningsbank in de Kapel, die op zijn schuilplaats is geraakt door een granaatscherf, mag niet worden hersteld. Het gat is tot op de dag van vandaag zichtbaar.